11 जानेवारी 2025
केकी मूस यांचे घर..!
सौंदर्यपारखी कलावंताच्या स्मृति जपणारी एक अनोखी वास्तू.
जगात हजारो तऱ्हेची माणसं. कुणी निसर्गातील सौंदर्य शोधणारी तर कुणी माणसातील सौंदर्य शोधणारी. त्यात पुन्हा त्यांना असलेली कलेची ओढही वेगवेगळी. कुणाला चित्रकला भुरळ घालते तर कुणाला शिल्पकला. कुणाच्या ओठी अलगद कविता उमलते तरी कुणा मुखी संगीत. सगळ्यांनाच सगळं काही करता येणं अवघड. पण काही कलावंत वेगळेच. त्यांना एकाचवेळी अनेक कला साध्य झालेल्या असतात कारण त्यांना सौंदर्य शोधणारी नजर लाभलेली असते. जेंव्हा एखाद्या जातिवंत कलाकाराला सौंदर्याची नजर लाभते तेंव्हा त्याचा जिथं जिथं परिसस्पर्श होतो त्या त्या गोष्टी तेजानं झळाळून उठतात. केकी मूस हे असेच एक, सौंदर्यपारखी नजर लाभलेले, विविध कलागुणांनी समृद्ध असे कलावंत होते. चाळीसगावमध्यें त्यांच्याच अनोख्या वास्तूत उभं असलेलं कलादालन आजही त्यांच्या अजोड कलाकृती जपत दिमाखाने उभं आहे. त्याविषयीचा आजचा हा लेख...
केकी मूस म्हटलं की बहुतांश लोकांना चाळीसगावच्या स्टेशनवर रेल्वेने येणाऱ्या प्रेयसीची एक दोन नव्हे तर कित्येक वर्षं रोज वाट पाहणारा, तिच्यासाठी फुलांचा गुच्छ घेऊन थांबणारा, रोज रात्री पंजाब मेल येऊन गेल्यानंतर मगच जेवणारा एक लोभसवाणा प्रियकर आठवतो.
जिच्यावर प्रेम केलं ती आपली न होता दुसऱ्याशी लग्न करून सुखी संसार करत आहे हे ठाऊक असूनही आपली भावना जपणारा, निष्ठावंत प्रेमिक इतकीच केकी मूस यांची ओळख नाहीये तर आपल्या कलेने जगभरातील रसिकांना स्तिमित करणारा कलावंत ही त्यांची खरी ओळख आहे आणि तीच गोष्ट अधिकाधिक लोकांना माहिती असायला हवी. त्यांच्या कलेचं त्यादृष्टीने अवलोकन व्हायला हवं, मूल्यमापन व्हायला हवं.
अलग हम सबसे रहते है
मिसाले तार तांबुरा
जरा छेडने सें मिलते है
मिलालो जिस का जी चाहे....
असं स्वतःविषयीं म्हणणारं हे कलंदर व्यक्तिमत्व. केकी मूस उर्फ कैखुसरो माणेकजी मूस. 02 ऑक्टोबर 1912 ला जन्मलेले. आई त्यांना लाडाने केकी म्हणत असे आणि तीच त्यांची कायमची ओळख होऊन गेली. वयाच्या 9 व्या वर्षापासून लहानगा केकी छान छान चित्र काढत असे. आपण कलाकार व्हायचे त्यांनी तेंव्हापासून ठरवलेले. चाळीसगाव मध्ये वडिलांचा सोडा वॉटर फॅक्टरी आणि दारूचा व्यवसाय. पण केकीना त्यात कधीही रस नव्हता. मुंबईतील विल्सन कॉलेजात त्यांचं शिक्षण झाल्यावर ते उच्च शिक्षणासाठी इंग्लंडला गेले. तिथेही आपल्या कलाकारी वृत्तीने जगत राहिले. तिथं त्यांनी चार वर्षात कमर्शियल आर्टचा डिप्लोमा पूर्ण केला. त्यासोबत फोटोग्राफीचा अभ्यासदेखील केला. तिथून ते अमेरिका, जपान, रशिया,स्विस आदि देशात प्रवास करत राहिले. अनेक कलाकारांना भेटून मग 1938 मध्ये ते भारतात परतले. मुंबईत ते शिक्षण घेत असताना निलोफर मोदी या मुलीशी मैत्री झाली. तिच्याशी लग्न करायला ते तयार होते पण तिच्या घरच्यांचा या लग्नाला विरोध होता कारण केकी त्यावेळी कलंदर आयुष्य जगत होते आणि निलोफरचं कुटुंब त्यांच्यापेक्षा खूपच श्रीमंत होते. शेवटी आपण आईवडिलांच्या सोबत राहायचं आणि एका कलाकाराचे आयुष्यच जगायचे असं ठरवून केकी जे 1938-39 मध्ये चाळीसगाव येथे परतले ते पुन्हा कधीही गांव सोडून बाहेर गेले नाहीत. (अपवाद: आईच्या अन्त्यसंस्कारासाठी फक्त एकदा ते गावाबाहेर संभाजी नगर येथे गेले होते.) त्यांच्या प्रेयसीने त्यांना वचन दिले होते की एकदिवस ती चाळीसगाव येथे रात्रीच्या पंजाब मेलने येईल आणि त्यांच्यासोबत जेवण घेईल. तेंव्हापासून दररोज पंजाब मेल चाळीसगावमधून पुढे गेल्यावर तिची वाट पाहून मग ते आयुष्यभर जेवण घेत राहिले अगदी 31 डिसेंबर 1989 या त्यांच्या अखेरच्या दिवसापर्यंत..!
केकी मूस यांचा हा वर उल्लेखलेला इतिहास आता सर्वाना ठाऊक झालेला असाच. मात्र 1940 च्या दशकात चाळीसगाव सारख्या छोट्याशा गावात राहून त्यांनी जी अफाट कलासाधना केली ती त्यांची खरी ओळख आहे असं मला वाटतं. खास निसर्ग सौन्दर्य किंवा उत्तम व्यक्ती पाहण्यासाठी कित्येक चित्रकार / शिल्पकार देशोदेशी हिंडत राहतात. तिथलं सौन्दर्य आपल्या कलेच्या माध्यमातून प्रकट करत राहतात. केकींचे वेगळेपण हे की त्यांना आसपासच्या असंख्य गोष्टीत सौन्दर्य दिसायचे. कागद, पाने, झाडाची वाळलेली फांदी, वृत्तपत्रातील कात्रणे अशा कित्येक लहानमोठ्या गोष्टींचा वापर करत त्यांनी चित्रं रंगवली. प्लास्टर ऑफ पॅरिसमध्ये शिल्प घडवली. हे सारं काम जगभर वाखाणलं गेलं. त्या छोटयाशा गावात राहून त्यांनी सतारवादन आत्मसात केलं. इतकेच नव्हे तर पत्र्याचे डबे, कळशी अशा वस्तूंचा वापर करत स्वतः त्यांनी सतार तयारदेखील केली जी आजही तिथल्या कलादालनात पाहता येते. तिच्या तारा छेडता येतात..!
कित्येक देखण्या वस्तूंचा त्यांनी सुरेख असा संग्रह केला आणि त्या वस्तू नीटनेटक्या राहतील याची दक्षताही घेतली. त्यांच्या अद्वितीय प्रतिभेच्या किती गोष्टी सांगाव्यात तितक्या कमीच आहेत. आपण या कलादालनात येतो तेंव्हा तिथे आवर्जून लोकाना सर्व माहिती सांगणारे डॉ. कमलाकर सामंत एकेक किस्से जेंव्हा सांगू लागतात तेंव्हा केकी मूस यांच्या प्रतिभेच्या त्या दर्शनाने दर्शक अगदी स्तीमित होऊन जातात.
केकी मूस यांनी रंगवलेली निसर्गचित्रे, 3d चित्रे, म्युरल, मान्यवर व्यक्तींचे पोर्ट्रेट फोटोग्राफस्, असा अवघा खजिनाच आपल्यासमोर खुला होतो. केकी मूस खूप क्वचित आपल्या घरातून बाहेर पडून आसपासच्या परिसरात गेले होते. एकदा जेंव्हा फोटोग्राफीसाठी ते खास बाहेर गेले होते त्यावेळी टिपलेलं एक क्षणचित्र मला फार आवडणारं असंच आहे. एक घोडेस्वार एका घोड्याला घेऊन जाताना वाटेत लहानसा ओढा आहे. घोडा त्यातील पाणी प्यायला वाकला आणि सवयीने घोड्याने त्यावेळी एक पाय हलकेच वर उचलला. ज्या क्षणी घोडा तो पाय हलकेच वर उचलतो तेंव्हा त्याभोवती पाण्यात सुरेख तरंग निर्माण होतात, घोड्याच्या त्या टापेभोवती पाणी काही वेगळंच उसळते. अवघ्या अर्ध्या सेकंदांत घडणारी ही गोष्ट केकी यांनी इतकी अचूक टिपलीये की आपल्या तोंडून पटकन वाहवा उमटते. तो क्षण टिपण्यासाठी केकी यांनी तब्बल 40 वेळा रिटेक करायला लावले होते ही माहिती तोवर डॉ. सामंत आपल्याला देतात आणि एकेक फोटो टिपणं ही कशी तपश्चर्या असते हे आपल्याला उमगून जातं.
केकी मूस म्हटलं की सर्वाना आठवतात त्यांची टेबल टॉप फोटोग्राफीची क्षणचित्रे. सर्वाधिक लक्षवेधी अशी ती क्षणचित्रे. त्या प्रत्येक फोटोच्या निर्मितीच्या कथाही थक्क करायला लावणाऱ्या.
तिथल्या या कलाकृतींचे फोटो घेता येत नाहीत तरी या ब्लॉगसाठी एक दोन फोटो डॉ. सामंत आणि केकी मूस फौंडेशननी घेऊ दिले. त्यातील एका फोटोची कॅप्शन आहे “विंटर” म्हणजे हिवाळा. (सोबत हे चित्र जोडलं आहे.) त्यासाठी केकी यांनी एका टेबलवर आधी काळं मीठ पसरले..आणि त्यावर खडूची भुकटी पसरवली. बाहेर पडलेल्या दोन काटक्या दो बाजूनी उभ्या केल्या आणि कार्डबोर्ड पासून तयार केलेली एक छोटीशी झोपडी तिथं ठेवून दिली ज्यामुळे एक उत्तम दृश्य तयार झाले आणि त्या सगळ्याला हिवाळ्यातील दिवसाची अनुभूती देण्यासाठी त्यांनी या सगळ्यामागे एक दुधी रंगाची काच ठेवली आणि काचेपलीकडे दिवा... त्यानंतर वरुन या सगळ्या मांडणीचा एक देखणा फोटो घेतला. त्या फोटोवर स्वतःच्या अतिशय देखण्या हस्ताक्षरात केकीनी लिहिलं आहे, “ If winter comes, can spring is far behind?” कलाकाराकडे सौन्दर्यदृष्टी असणे म्हणजे काय त्याचे हे उत्तम उदाहरण..!
कलाकार जेंव्हा एखादी कला निर्माण करतो तेंव्हा त्यामागे त्याचे काही ठोस विचार असतात, त्याच्या काही धारणा असतात. सामान्य नजरेने एखादी गोष्ट पाहिली तर ती फक्त सुंदर वाटते पण कदाचित आपल्याला त्यातील गहन आशय उमगत नाही. मात्र कलाकाराची मनोभूमिका जाणून घेतली तर त्या कलाकृतीमागील गहन अर्थ विस्मयकारक वाटत राहतो. 14 ऑगस्ट 1947 अशी कॅप्शन दिलेलं क्षणचित्र सहज पाहिलं तर चटकन काहीच उलगडा होत नाही. (सोबत हे चित्र जोडलं आहे.) एक सुंदर संध्याकाळ, पाण्यातले तरंग इतकंच दिसतं. मात्र केकीनी त्यासाठी फार वेगळा विचार केला होता. ज्यांच्या राज्यावरील सूर्य कधी मावळत नसे असं म्हटलं जाई त्या इंग्रजांचे भारतावरील राज्य ज्या दिवशी संपले, तो दिवस जेंव्हा मावळला तीच ही वेळ. तोच हा सूर्यास्त जो केकीनी चित्रित करून ठेवला. त्यांची ही मनोभूमिका जेंव्हा कळते तेंव्हा एक कलावंत किती वेगळा विचार करतो हे उमगतं. मनोमन आपण त्यांना दाद देत राहतो.
ओरिगामी हा जपानी कलाप्रकार. कागदाच्या घड्या घालत त्यातून विविध आकार सहजतेने निर्माण करून दाखवणारा. आपल्या मराठी माणसांना तर अनिलबाबा अवचट यांच्यामुळे ओरिगामी बऱ्यापैकी माहिती झाली असं म्हणायला हरकत नाही. मात्र केकी मूस यांच्या कलादालनात ओरिगामीच्या सुमारे दोन अडीच हजार कलाकृती आहेत. तीच तऱ्हा काष्ठशिल्पांची. कितीतरी देखणी काष्ठशिल्पे त्यांनी तयार केली. हे सारं पाहिलं की त्यांच्याविषयीचा आदर अधिक दुणावतो. कसं असेल या कलावंताचं मन ? कोणते विचार करत असतील ते दिवसभर? सतत नवनवीन संकल्पना सुचत कशा असतील त्यांना? हाताशी असलेल्या मोजक्या वस्तूंचा वापर करत त्या कल्पना प्रत्यक्षात आणायला त्यांनी कशी धडपड केली असेल ? असे प्रश्न मनात पिंगा घालतात.
एखादी कलाकृती पूर्ण होईपर्यन्त कोणताही कलाकार अत्यंत अस्वस्थ असतो. मग तो लेखक असेल, चित्रकार असेल किंवा संगीतकार. ते अस्वस्थपण समजून घेणारा साथीदार सोबत असेल तर कलाकाराचे आयुष्य सुखद होते अन्यथा कित्येक कलावंत नैराश्य, व्यसन यांचे बळी ठरतात. त्या अस्वस्थपणातून जेंव्हा एखादी कलाकृती निर्माण होते तेंव्हा तो कलाकार शांत होतो. पण ही प्रोसेस फार जीवघेणी अशीच. इथं सदैव एकटेपण सोबत असलेल्या केकीनी कलाकृती पूर्ण होत असतानाचे क्षण कसे घालवले असतील हा विचारही मनाला सतावत राहतो. आणि मग आठवतो त्यांना जेंव्हा बेल्जियम फाईन आर्ट सोसायटीचे सुवर्णपदक मिळाले त्या फोटोचा किस्सा.
“The witch of chalisgaon”. अनेक वर्ष केकीना जे पदक हुलकावणी देत होते ते ज्या फोटोमुळे मिळाले तेच हे पोर्ट्रेट. टेबल टॉप फोटोग्राफीमध्ये जे. ऊनवाला हे त्याकाळी दिग्गज मानले जात. त्यांच्याकडून केकी ही फोटोग्राफी शिकले होते. त्यामुळे टेबल टॉप फोटोग्राफी असो की पोर्ट्रेट फोटोग्राफ, प्रत्येक स्पर्धेत मुंबईत राहणारे हे ऊनवाला पदक जिंकून जायचे. एकदातरी त्यांना मागे टाकून आपण हे पदक जिंकलं पाहिजे असं केकीना वाटे. बेल्जियमच्या या स्पर्धेची घोषणा झाली आणि केकी त्यासाठी विषय, मॉडेल शोधू लागले.
त्या एवढ्याशा चाळीसगावात कुठं त्यांना चांगली चांगली मॉडेल्स दिसणार? स्पर्धेसाठी फोटो पाठवयाचा दिवस अगदी जवळ आला. त्यांच्यासोबत राहणाऱ्या आईला शेवटी ते म्हणाले की उद्या कोणत्याही परिस्थितीत फोटो मिळायला हवा. आणि तसेच घडले. एक आदिवासी किंवा खेडूत अशी अत्यंत वृद्ध स्त्री लाकडांची मोळी घेऊन जात होती. केकी सकाळी त्यांचे ते मोठे असे ओले केस सुकवायला घराबाहेर उभे होते. तिला ते डॉक्टर वाटले. ती त्यांना औषध विचारू लागली. क्षणात केकींच्या लक्षात आले की त्यांना हीच स्त्री एक उत्तम मॉडेल म्हणून वापरता येईल. मग त्यांनी तिचे कित्येक फोटो घेतले. चार आण्याच्या मोळीसाठी तिला त्याकाळी तब्बल पाच रुपये दिले आणि स्वतःला डार्करूम मध्ये कोंडून घेतलं ते दुसऱ्या दिवसापर्यन्त. त्यातून आईने निवडलेला फोटो त्यांनी स्पर्धेत पाठवून दिला आणि ते सुवर्णपदक पटकावलं. त्यानंतर कितीतरी पदके, प्रशस्तीपत्रके असं खूप काही त्यांनी आयुष्यभर कमवले. शिवपार्वती, वात्सल्य अशी कितीतरी देखणी छायाचित्रे पाहताना आपण अगदी गुंग होऊन जातो. इतकंच नव्हे तर वाचनाच्या आवडीतून घरातच सुमारे चार-पाच हजार पुस्तकांनी सुसज्ज असे ग्रंथालय आणि उत्तमोत्तम संगीत ऐकण्याच्या आवडीतून विविध प्रकारच्या कॅसेट आणि ग्रामोफोन रेकॉर्डस्चा संग्रह केला. अनेक थोर व्यक्तींशी मैत्री जोडली मात्र आपलं गांव कधीही सोडलं नाही. असे मनस्वी होते केकी मूस..!
घराच्या बाजूलाच त्यांची समाधी आहे. नुकत्याच तिथे दिलेल्या भेटीत हे घर कितीतरी वर्षानी पुन्हा पाहिले. डॉ. कमलाकर सामंत यांच्याशी थोड्या गप्पा मारल्या. त्यांच्याकडून खूप कथा ऐकत बसलो. त्या समाधीपाशी आम्ही नतमस्तक झालो.
तिथं नतमस्तक होताना, त्यांच्या आत्मवृत्तातील लेखनाची शेजारी लावलेली पोस्टर्स पहाताना, आपल्या डोळ्यांसमोर त्यांच्या आयुष्यातील घटना तरळत राहतात. आपल्या कलेशी अतूट निष्ठा ठेऊन जगणारी अशी कलंदर माणसं त्यांच्या कलाकृतींमधून अजरामर होऊन जातात, आपल्याला वेगळं जगण्यासाठी सदैव स्फूर्ती देत राहतात.
- सुधांशु नाईक (9833299791)
पुणे.🌿
( रामराजा मंदिर )
(अतिशय भव्य असं चतुर्भुज मंदिर )
काही ठळक असे किस्से आजही सांगितले जातात त्यातच एक आहे प्रवीण रायचा किस्साही. प्रवीण राय ही एक अत्यंत सुंदर, हुशार अशी गायिका-नृत्यांगना. राजाची अत्यंत लाडकी. तिचे सौन्दर्य, नृत्यकौशल्य याची ख्याती मुघल बादशहाला कळली (काही जण इथे अकबराचा उल्लेख करतात, तर काही जहांगीरचा आणि काही शाहजहानचा). तिला आग्र्याला दरबारात घेऊन यावे असा निरोप घेऊन बादशहाचा दूत आला. आता राजासमोर पेच पडला की काय सांगावे. तेंव्हा तिनेच राजाला सांगितलं की तुम्ही काही काळजी करू नका, मी योग्य मार्ग काढते. 
( लाला हरदौल यांचं मंदिर )
( लक्ष्मी मंदिर आणि भित्तीचित्रे )
( फूल बाग येथील राजांच्या समाध्या किंवा छत्री )